بررسی ویژگی های طرح، نقش و رنگ در کاشی های ترکمانان قراقویونلو در ایران

اقوام ترکمان، بین قرون پنجم تا هفتم هجری از نواحی اطراف ماوراء النهر وارد ایران شده و پس از مدتی در نواحی اطراف دریاچه وان در ترکیه امروزی سکنی گزیدند. اینان پس از چندی قلمرو خود را گسترش داد و به بخشی از غرب ایران و شرق آناتولی دست یافتند. در اوایل قرن نهم هجری ترکمانان قراقویونلو با گسترش نواحی تحت امر خود حکومت مستقلی به مرکزیت تبریز شکل دادند که تا زمان مرگ حسنعلی آخرین حاکم آنان در 873 هـ. ادامه یافت ودر دهه 860 هـ . تا هرات پیش رفته و جهانشاه، مقتدرترین حاکمشان در هرات به تخت نشست. ترکمانان قراقویونلو در دو هنر نگارگری و معماری آثار ارزنده ای از خود بجای گذاشتند و گرایش های مدهبی آنان به تشیع در این آثار نمود یافته است. از منظر تحولات رخ داده در جهان اسلام، قرن نهم هجری، اهمیت ویژه ای دارد. در این قرن گرایشهای نوین در تصوف ظهور پیدا کرده و تشیع بدان نفوذ فراوان یافته است. از منظر تاریخی، در این قرن ترکان عثمانی موفق به فتح قسطنطنیه شده و حکومت هزار و صد ساله بیزانس را ساقط کردند و از طرفی در همین قرن تیمور، فاتح بزرگ آسیا در ماوراء النهر ظهور کرده و تا اراضی آناتولی را در سیطره خود گرفت. در چنین اوضاعی بود که آناتولی شرقی حد مرز دو حکومت عثمانی و تیموری مکانی امن برای رشد و تبلیغ اندیشه های صوفیانه و رشد فرق جدید بود. احترام حکام به مشایخ صوفیه نیز منجر به افزایش مقام و قدرت آنان می شد. با توجه به این مقدمه در این پایان نامه به بررسی هنر تزیین کاشی در معماری قراقویونلوها پرداخته شده است. هدف از آن بررسی دقیق آثار کاشی قراقویونلوها از نظر طرح، نقش و رنگ بوده است. چرا که تاکنون این آثار در دسته آثار هنر تیموری طبفه بندی می شدند. با توجه به تحولات دینی، اجتماعی و تاریخی قرن نهم ابتدا تاریخ و جغرافیای ترکمانان قراقویونلو به اختصار بیان شده است و سپس مهمترین تحولات و مهمترین اندیشه های دینی قرن نهم هجری مورد بررسی و کاوش قرار گرفته اند، چرا که این تحولات نمودهایی در هنر این دوره می توانست داشته باشد. آنگاه به معرفی و تجزیه و تحلیل آثار هنر کاشیکاری ترکمان قراقویونلو از منظر نقش رنگ و طرح و نیز شیوه های رایج کاشیکاری پرداخته شده است. تعداد این آثار زیاد نبوده و انگشت شمار است اما از کیفیتی بی نظیر برخوردارند. مسجد کبود تبریز به عنوان مهمترین اثر به جای مانده ار آنان جایگاه ویژه ای در کاشیکاری ایران دارد. چه از نظر فنی که حاوی ظریفترین آثار کاشی معرق بوده و نیز تنوع زیبایی از انواع کاشی را در خود جای داده است، و چه از منظر طرح و نقش که حاوی مفاهیمی جالب توجه بوده و به لحاظ ارزشهای هنری نیز مقامی بالا دارد. آثاری از اندیشه های حروفیان که آذربایجان مهمترین مرکز فعالیت آنان بوده، در این مسجد دیده می شود. همزمانی کتیبه های شیعی و سنی در آن، علیرغم شیعه بودن قراقویونلوها و کشف و قرائت دو کتیبه در سردر مسجد توسط نگارنده مبنی بر نماز جمعه و جماعت، جامع بودن آن و برگزاری نماز جمعه در آن را اثبات می کند و این مسأله مهمترین توجیه در همزمانی کتیبه های شیعه و سنی در آن است، چرا که مردم تبریز در قرن نهم هجری دارای مذهب اهل تسنن بودند. پس از استخراج و قرائت کتیبه ها، نقوش هندسی ترسیم، بررسی، و تحلیل ومفاهیم برخی از آنان ارائه شده است. همچنین در این پایان نامه نقوش گیاهی و نیز مسأله طرح و طراحی در کاشیکاری این مسجد بررسی و تحلیل شده اند. بنای زیارتی درب امام در اصفهان دومین اثر مورد بررسی نگارنده در این پایان نامه است که به همان روش بررسی مسجد کبود، تجزیه و تحلیل شده است. پس از سیل سال 860 هـ . ق. در یزد بناهای آن توسط جهانشاه مرمت شده اند که این آثار نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. در نهایت نگارنده با توجه به گرایش تحصیلی خود مبادرت به ساخت دو اثر با الهام از طرحهای مسجد کبود تبریز کرده است.